gedichtendag, 26 januari 2012

Zopas gestemd via boek.be

Ik heb een haat-liefdeverhouding met spelletjes, lijstjes, best offs. Als kind deed ik atletiek en schreef ik al mijn beste tijden op de verschillende loopafstanden op. Het nummeren van casettes (waarvan dan ook weer een lijst moest gemaakt worden) werd de puberale variant en ook nu kan ik uren zoet zijn met het chronologisch ordenen van mijn boeken, bv. op debuut van de schrijver. Een vrijblijvend, ongecontesteerd genot, dat rangschikken : heerlijk !
Als het dan plots niet meer vrijblijvend is, kan ik er nijdig van worden. De top10-lijsten van De Standaard Boekhandel bijvoorbeeld, verschrikkelijk. Dat werkt bij mij contrair : het is de zwarte lijst voor mij. Nog erger : de sterren die de recensenten moeten uitdelen in DSL. Vreselijk toch ? Een boek reduceren tot een ster of vijf. Bij mijn dochter, die leert tellen, vind ik dat ontwapenend ("Vake, welk vind jij de mooiste tekening ?"), maar langer dan tot een jaar of zes moet die comparatieve fixatie niet duren. Hopelijk hebben ze tegen dan het 19e-eeuwse puntenmodel in het onderwijs eindelijk afgeschaft.

gesteld op de pointe

Daarom deed ik vorig jaar al niet meer mee aan het gedoe rond de gedichtendag. Een koen besluit, dat me dan uiteindelijk toch te zwaar valt, zodat ik het nors mompelend en van op de zijlijn volg. Zij die zich gelukkig toonden met Tritsmans en zijn gedicht (alle vrouwen om me heen, om te beginnen), hebben het geweten. Hertmans' "Klooster van San Jeronimo, Belém" was véél beter. En alle argumenten er achteraan, de hoogdravendste het eerst, zodat ik de poëzie als gespreksonderwerp, nochtans een nobel effect van die Gedichtendag (meer moet dat niet zijn ?), vakkundig in de hoek had gezet. Daar moet je dan een blog met de naam 'ezelsoor' voor hebben, waarschijnlijk. "Jaloezie", dat is steevast haar oordeel als ik me weer opwind over de onterechte bekendwording van een of andere mindere god in het Land van Kunst. Terwijl ik mijn argumentatie opdrijf en vergeet de ademen tussen al mijn hoofdletters, lachen haar ogen nog even terwijl ze al weer de kamer uitloopt. "Niet erg hoor, dat houdt je scherp".
En toch : hoe kan ik enerzijds de gedichten, het proza en de brieven van De Coninck drinken als nectar en anderzijds zonder morren toekijken hoe zijn erfenis wordt gebruikt om een flauwe, halfwassen variant van hem te prijzen ? De grootsheid van De Coninck was net zijn niet-flauwheid, zijn subtiele fijnzinnigheid. Daarzonder zou zijn eenvoud misschien makkelijk, zijn humor en diepzinnigheid wat te lauw en zijn taalspel gratuit genoemd kunnen worden. De Coninck is zoals de clown, die de beste, maar minst opvallende acrobaat is. Ik begrijp nog altijd niet waarom Ducal (in een interview ?) zegt dat hij 'van dat soort poëzie' niet zo houdt. Er zijn weinig dichters die zo trefzeker mijn hart zijn binnengestapt als Ducal met zijn duister snarenspel, maar als ik een van de twee móet verbranden hou ik zonder verpinken De Coninck over. (Nog maar eens een bewijs dat je beter niets leest of bekijkt over wat er te 'vinden' valt in de literatuur. Behalve het proza van De Coninck dan.).

Mans

Tritsmans mist de lichtvoetigheid, de verrassing, sentimentaliseert in plaats van relativeert: ik heb een déjà-vu-gevoel en de laatste zin van "uitgesproken" maakt van het gedicht plots een boodschap. Het krijgt dan een te hoog Bond-zonder-naam-gehalte, een waarheid als een koe, waartegen je niet mag protesteren. Wijze aforismen, dat wel, maar dat is niet het criterium van de poëzie. Te rond, te afgerond, te open, te eenvoudig en warm tegelijk. Hertmans' gedicht is hoogdravender, ernstiger dan de poëzie van De Coninck, maar minder barok, minimalistischer dan veel van Hertmans' poëzie en daarom een goede vaandeldrager voor de De Coninck-prijs. Het is verstillend en filosofisch en daarom eenvoudig (en niet andersom), het is verfijnd. Te weinig mensen kunnen blijkbaar 'stil worden als oud gesteente'. Jammer.

gezegde

Daarom had hij vorig jaar moeten winnen (al kan ik me voorstellen dat Hertmans daar minder van wakker gelegen heeft dan ik), daarom was ik toen zo slecht gezind, die dag eind januari 2011. Daarom heb ik nu meegestemd. Daarom zou ik dit jaar slechtgezind zijn op 26 januari indien Sylvie Marie zou winnen (een ideetje, maar met te weinig worteling. Lees dan liever nog eens de bomen-poëzie in de laatste bundel van Kopland). Daarom zou ik ontevreden zijn indien Lauwereyns zou winnen (te veel bij elkaar, te weinig geschrapt dus, strofe-opbouw nogal flauw, thema voor de hand liggend, daarom gecamoufleerd door dat teveel ?) en zou ik raar opkijken mocht Demets winnen (nogal moeilijk, gedrongen intellectueel, te vergezocht, maar prikkelend. In 2012 eens wat van Demets lezen, dus.). Bij Nolens zou ik waarschijnlijk denken : "tja, typisch" (hoe kan het ook anders na het vergoddelijkte interview door Ruth Joos vorig jaar). Waarom nog Nolens kiezen ?, maar een goed gedicht, dat wel, niet zijn beste, maar typisch Nolens. Geef ons dan maar Ghyssaert. Die laatste twee zinnen, (nochtans de minste van het gedicht), die maken hem mijns inziens ook echt kanshebber. Het enige gedicht dat door zijn auteur de wereld wordt ingestuurd, dat niet alleen betrekking heeft op de schrijver zelf. Er gaat - jawel - licht vanuit. Misschien net iets te betekenisvol, die laatste twee lijnen, maar hij ontsnapt voor mij aan nog net aan de dreigende boodschapperigheid van alleen maar warm en hoopvol. Te vernuftig daarvoor. Misschien kunnen we gewoon de sterkste zin nemen uit het gedicht en een gezegde van Ghyssaert op affiche drukken : "Licht zou de plaats kunnen zijn waar een gedachte zich baadt". Prachtig. Ik hang het zo in de keuken, zo groot als kan.
Gezegdedag, dat is nog eens een idee. En laagdrempelig !
Toch maar Bond zonder Naam inschakelen. Ik stel alvast mijn lijstjes samen.



Licht

Licht zou de plaats kunnen zijn
waar een gedachte zich baadt, zacht
wentelend, zich niet bekommerend
om haar verblijf; licht zou de
uitgedroogde bodem kunnen zijn
van de rivier, na een lange, schrale zomer;
of de diepste kamer van het hart, nadat
het bonzen als een dienaar weggelopen is.
En licht zou jou en mij kunnen vervangen. Kijk !
De wereld van hieruit is donker violet.
Beschijn het landschap maar
met licht dat je geworden bent.

Uit "Ezelskaakbeen" - Peter Ghyssaert


San Jeronimo, Belém

Je kunt je leven elk ogenblik
opnieuw beginnen door niets
meer te willen dan dit nu:

blauw en geel, luchtsteen en zand,
de schaduw van een zuil en
stemmen op de gang.

Kijk naar het vluchtige:
het lui zoemende vliegtuig in
de smetteloze dag glijdt met
zwaluwen en meeuwen
over het dak.

Een kind roept je naar deze uren,
denk aan druppelend water,
aan eeuwen zonder mens.
Word stil als oud gesteente.

Het is nu.

Uit "De val van vrije dagen" - Stefan Hertmans

Oedipus/Bêt Noir - Vandekeybus 12/1 - Warande

Als er één voorstelling is, die we geen enkel jaar missen, dan is het wel die van Vandekeybus. "Poëzie en dans; er kan me weinig meer ontroeren", zei ze me, toen ik ze net leerde kennen. En zo blaas ik een glazen kast voor de verzamelde van - en is het Cada Vez warandewaarts als Wim zijn geboortestreek eer aandoet.

een generatie vormen

Het moet diep snijden, een danser die de teller van zijn lijf op de noemer van de tijd zet. Niet dat er niet gezucht werd in de zaal toen Koning Wimdiepus zijn Grieks glimmende rug ontblootte. Mij viel vooral zijn speelsheid op. De hoogstandjes van de vorm, de echte esthetiek, was voor de generatie van "Radical Wrong". De gebalde kracht en de souplesse van de jonge lijven zorgden voor de ingewanden, waar de kleur van het stuk zich bevond. De dansers vormden de stuiptrekkende, wervelende vlezige massa, een kronkelend koor waartegen de acteurs het koningsdrama met enkele woorden van Jan De Corte mochten afzetten. Zoals de traditie van de tragedie het voorschrijft, was het het koor dat het stuk droeg. De taal van Radical Wrong werd geïncorporeerd (veel rauwe seks en onverschilligheid, veel spiegeling van de maatschappij, veel stil-werkzame kracht, veel samen aanwezig ondanks alles en in dat alles een eerlijk-daar-zijn) De muziek, waar zij geen melodie werd, en de donkere scène met het gapende, veelkleurige oog als decor, voerden hen de hoogte in. De solo's van het androgyne orakel met de ogen in de wangen en het onheilspellende wierookoffer, waren de spreekwoordelijke kersen op de taart.

op gezwollen voet

Het contrast tussen het theater en de dans, werkte niet. Het scheermes van Ockham werd te weinig gebruikt voor deze voorstelling. De choreografie zou aan zeggingskracht gewonnen hebben, indien de coryfeeën (De Corte, Vandekeybus en eigenlijk ook Van Campenhout) meer op de achtergrond waren gebleven. De tekst beklijfde niet en werd een uitleggerig lesje mythologie naar het einde toe. De scènes te gefragmenteerd en daardoor krachteloos, de registers waarbinnen gespeeld werd vormden een kakafonie (enkel Tiresias kon me bij momenten in het theater houden). Een beginnersadvies : "kill your darlings" en hou over : de stem van Vandekeybus en enkele zinnen, het handengewring van Tireisias en eventueel de foute feestjesdanspassen van de wacht.
Behoud ook de scènes van Oidipus met de armen wijd en omringd door zijn geliefde kinderen. Het beeld verscherpt het autobiografische element in de voorstelling van de choreograaf. De nieuwe generatie, het volk, eert en verheft de koning in hun midden, maar zal de tiran zonder veel aarzeling versmachten, verhangen, verteren, wassen en balsemen. Antigone zal hem niet onbegraven laten.

Naar het einde toe verviel het stuk te veel in een reeks van opeenvolgende scènes en een keuze uit de op zich erg beklijvende eindbeelden (de slingerende lamp van 'Blush', de neervallende schoenen, de baby) had gemogen. Het echte einde liet op zich wachten. Ik verlangde steeds vaker naar meer dans en hoopte op minder theater.

mijn voeten zijn mijn ogen

De slotscène die ik zag, was die van de ziener-danser. Ogen uitgestoken, blinde zien, pin in de voeten,... Ik weet weer waarom wij jaarlijks gaan kijken. Dans dynamiseert ons schouwen, onze lectuur. Onze ogen zijn onze voeten. Zonder hen geraken wij niet ver. Vandekeybus laat ons de andere kant zien. Nu hij misschien op kousevoeten wil aankondigen dat hij de dansschoenen dra uittrapt, lijkt hij met Oidipus nog een keer te willen zeggen wie hij is :"Dans mensen, dans ! Uw voeten zijn als ogen".

Polemiek uit de losse pols

Wist u dat pols mogelijk verwant is met polemiek ? De oorlog (polemos) wordt in het ethymologisch woordenboek van Van Dale in verband gebracht met het slingeren, schudden of passieve bonzen (pallein). Heerlijke wetenschap, die ethymologie. Ze tast uiteraard vaak in het duister, maar voor mij is het ethymologisch woordenboek één van de handvol boeken die ik zou redden uit de spreekwoordelijke (wereld)brand. Het boek verklaart voor mij bijvoorbeeld waarom zo veel intellectuelen met zoveel geestdrift de strijd kunnen aanbinden tegen elkaar. Ze geeft me de vrijgeleide om hier uit de losse pols mijn eigen strijdkreet (polemikòn) te laten schallen en de degens te kruisen met De Ceulaer en Blondeau. Waarom ? Om dezelfde reden als zij dat doen natuurlijk. Om de waarheid ! Oorlog is de vader van alle dingen, is de beruchte vertaling van één van Heracleitos' bewaarde fragmenten. Ik deel zijn dialectische neiging, ik hoop De Ceulaer en Blondeau ook. Na de zelf toegegeven, maar evenzeer ziekelijk sciëntistische these van De Ceulaer en de antithese van Blondeau die voor mij enkel kan hopen op het placebo-effect van de lezer, wil ik hier de antithese vormen. "En ik, de superarrogante, .." De waarheid dus. Nee, mijnheer de boekendokter, bij u kom ik niet als ik me ziek voel. Ik lees Nabokov niet omdat ik mij wil verplaatsen in de mijmeringen van (bijvoorbeeld) een pedofiel , niet omdat ik mijn ideeën wil toetsen of in vervoering wil geraken (al kan dat wel eens het gevolg zijn van Nabokov; bij Verbeke val ik al wat vlugger in Slaap!). U doet de literatuur tekort in uw verdediging tegen De Ceulaer. Joël heeft gelijk als hij zegt dat aan schrijvers soms te veel wordt toegeschreven, dat er soms salonfähig stoer wordt gedaan tegen het kapitalisme, terwijl gesubsidieerde kunstenaars er wel bij varen en dat schrijvers op maatschappelijke barricaden al vlug vrijblijvend of hypocriet overkomen. Dat neemt niet weg dat literatuur iets is om voor op de barricaden te klimmen. Bij de wetenschap weet ik dat zo nog niet. Dient die eigenlijk nog de algemene waarheid ? Van de tweede wet van de thermodynamica kan ik nog lyrisch worden op een nieuwjaarsreceptie (al lijkt me de stilte die valt na die De Ceulaeriaanse tussenkomst boeiender voer, tenminste als je iets van Shakespeare en theater begrepen hebt, wat moeilijk kan als je louter bij de inhoud zweert). Van wetenschappelijke artikels dat beweert dat er 780 000 jaar geleden een evenbeeld-jaar bestond van dit jaar (op het CO2-gehalte na), weet ik dat nog zo niet. Heft de wetenschap zichzelf soms niet op door zich zo vast te bijten in het ultrapartiële ? Merkwaardig hoe sciëntistisch, vooruitgangsgelovig en vormafvallig het pleidooi van De Ceulaer is, nochtans de man die jaren geleden al onze salons opvrolijkte met zijn bundeling “Grote Vragen”, die per definitie bijna enkel voor de vorm kunnen gesteld worden, maar net daar hun kracht halen, hun bestaansreden vinden. Ik had toen het boek uitkwam mijn wetenschappelijke achtergrond al aan de kapstok gehangen, net omdat ze te veel pretendeert antwoorden te geven en die Grote Vragen naast zich neerlegt. Misschien de volgende keer toch beter een fenomenoloog raadplegen in plaats van Etienne Vermeersch. Dé waarheid bestaat inderdaad niet en dat is geen platitude, maar een paradox. Het subject kan namelijk zijn subjectieve toegang tot die waarheid nooit wegcijferen (er staat geen equivalent aan de andere kant van de vergelijking, het is de noemer zelf), of, indien u het wetenschapsfilosofisch wil : die laatste waarheid, nl. hetgeen het paradigma, de logica, de wiskunde, het bewijs schraagt, kan niet bewezen worden. De wetenschap is misschien doorgrondend, maar het fundament is steevast een ? Dat u dat niet begrepen heeft, verbaast me. Ik zou u dus (als boekendokter in spe) niet Kehlmans’ doorbraak aanraden, maar misschien wel “Tegen de methode” van Feyerabend (de vierde editie) of indien u uw hang naar logica en inhoud even kan laten varen enkele lijnen “Finnegan’s wake” of het bewijs hoe prachtig inhoudsloze (literaire) vorm kan zijn. Indien u liever nog wat verwijlt in het era van Darwin, veilig in uw modernisme, leest u dan de alomgeprezen Lewis Carroll. En u misschien ook, mijnheer Blondeau. In deze lijkt het mij gewoon het ideale boek voor u beiden om een brug te slaan tussen wetenschap en literatuur, of beter nog : tussen inhoud en vorm. En daarmee hopelijk volgt ook de 4 3/4e verzoeningskus. "Alles van waarde is weerloos". De(ze) waarheid is een cliché als men ze niet deelt. Waar de wetenschap onze kortzichtigheid, ons algemeen aanvaard geloof en systematische domheid kan doorbreken, dat zij het doet ! Waar zij mijn inhoud en waarheid wil bepalen, mijn volk wil verheffen en vooruit wil doen kijken, dat ze zwijge ! Laat me dan maar met rust, temidden van mijn boeken, waarbij ik stil kan blijven staan. Niet om er empathischer van te worden, daarvoor zal ik me wel temidden van de mensen bewegen (en nee, die hoeven niet per se te lezen, maar het mag wel. Mijn schoonmoeder, die door haar vooroorlogse geboorte tot dat volk behoort, gaf me onlangs het kortverhaal “De Cenci’s” van Stendhal door, zij zal naar het nieuwe boekenprogramma op Canvas kijken) . Ik hoor ‘temidden het volk’ naast flauwe grappen, klagen over het weer en steeds dezelfde waarden en (collectieve) herinneringen de meest pure verhalen waar ik koud en warm van word. De beste boeken doen hetzelfde, maar dan in mijn idioom. Verhevener, maar onderhevig aan mijn zelfde gevoel sspectrum van warm tot koud. Daar hoef ik geenszins de werking van het metabolisme voor te begrijpen.

Hip hip

Het oude jaar is literair gewogen, de grote verwachtingen voor het nieuwe jaar zijn onthuld, de literaire lente kondigt zich al bijna aan. De nieuwe agenda's openen zich zacht en dun voor hun eerste ontmoetingen en hoogtepunten. Ik geef de literaire jubileumdagen een gouden randje en laat me in mijn goede voornemens leiden door dit arbitrair numeriek criterium. Geen betere methode om mijn verwachtingen t.a.v. een boek te counteren. Die worden al te vlug gevoed door voorkennis en blijken zich steevast krachtig te presenteren als ik kies dit of dat boek te lezen. Maar nummertjes trekken, dat moet werken. Een beetje kalendergekte mag wel. Het is tenslotte 2012.

Winter nog..

De 'big shots' zijn genoegzaam bekend. Het is niet de eerste keer dit jaar dat u verwijzingen ziet en hoort naar Louis Paul Boon en Charles Dickens. Zij zijn - toevallig - ook de eerste literaire gefêteerden. Op 7 februari 1812 werd Dickens geboren, op 15 maart 1912 Boon. Ik neem me voor eender welke roman van hen te lezen die me in handen valt. Het zijn bij uitstek auteurs waar je geen echte uitschieters op eenzame hoogten hebt en beide hebben zo veel geschreven dat je eender waar kan beginnen. Als ik Dickens in januari en Boon in februari lees, kan ik daarna de salonfähige gesprekken, essays, vergeten citaten en filmpjes met een gerust hart volgen en met een gerust geweten smaken.


Lente

De tweede helft van maart ga ik op de zolder en in de vintage-vitrines wat kijken naar oude omslagen van Carl May. De Duitse geestelijke vader van Winnetou stierf op 30 maart honderd jaar geleden. Het verhaal zonder literaire pretentie blijft ook mijn gezelschap in april, want op 20 april volgt Bram Stoker May op, de man achter Dracula. Indianen en vampieren: daartussen gaapt de hedendaagse generatiekloof van de populaire fictie.

14 mei wordt voor mij literaire hoogdag van 2012 en sluit het rijtje af van schrijvers die honderd jaar geleden gestorven zijn. "Mijn nummer twee" op het literatuurschattenontdekkingslijstje van 2011 (net onder de hemelhoge Sandor Marai) is immers de bij het breder publiek weinig bekende August Strindberg. Zijn "Tijd van gisting" (privé-domein) is een autobiografische roman over zijn jaren als jong-volwassene, van zijn studietijd tot vlak voor zijn doorbraak als (theater)schrijver. Ik lees het als een dagboek. Onwaarschijnlijk hoe herkenbaar sommige meanderende gedachtengangen over maatschappij en levenskeuzes na honderdvijftig jaar voor mij nog zijn. Zoveel geluk heb je niet elke maand; in mei laat ik elke dag een stukje Strindberg op mijn tong smelten.

Zomer

De zomer belooft wat filosofischer te worden. Ik probeer zo weinig mogelijk non-fictie te lezen ("In der beshränkung zeigt sich der meister"), maar in de filosofie vind ik de natuurlijke evenknie van de literatuur. Zeker in de Franse. Op 28 juni 1712 werd J.J. Rousseau geboren. Deze merkwaardige figuur die zowel tot de Verlichting als tot de Romantiek kan gerekend worden en die met zijn theorieën over de 'communio' Marx beïnvloed zou hebben, is naar het schijnt boeiender om te lezen dan om te ontmoeten. Die jubileumstrategie heeft zo zijn voordelen. We duiken nog wat dieper het verleden in. Honderd jaar voordat Rousseau op vijftigjarige leeftijd zijn boek "Emile, ou de l'éducation" tot de brandstapel veroordeeld wist, stierf Blaise Pascal. Zijn citaat "Alle ellende van de mens komt hieruit voort, dat hij niet rustig in een kamer kan blijven zitten" hangt ondertussen al een tijdje op mijn kamer. Op 19 augustus vervang ik het citaat hopelijk door een andere onwaarschijnlijke uitspraak van hem. Ik zou in het najaar graag nog eens buiten willen geraken.

Herfst

In het najaar wordt het dan iets rustiger. Met wat geluk blijft de aandacht voor Daisne, die op 2 september de eeuwigheid in gaat, subtiel. Ik neem me alvast voor zijn roman "De trap van steen en wolken" te lezen. Iemand moet gezegd hebben dat dat boek voor de Vlaamse lezer in de Tweede Wereldoorlog deed wat Pallieter van Timmermans in de Eerste deed. Het moet met hoop en blijheid te maken hebben. Ik verwacht minder toeters en bellen dan bij Boon. Een goede aanleiding om Duits te leren vormt de op papier grootste literaire te vieren meester in 2012. Gerart Hauptmann werd op 15 november 1862 geboren en kreeg in zijn vijftigste levensjaar de Nobelprijs. Een voltreffer dit jaar : dubbel feest.

Winter

Ik sluit het jaar met stille trom af en kan me in Vlaanderen verdiepen met onze enige romantische schrijver. Conscience zal op 3 december 200 jaar geleden geboren zijn. Hopelijk ben ik niet de enige die deze auteur met winterse stille trom zal benaderen. Het zou een wrange eindnoot zijn van 2012 indien hij al te zeer gepolitiseerd zou worden. Dat zou sowieso fout aflopen, einde van de wereld of niet. Nationalistische Hineininterpretierung.

Dat levert aardig wat goede voornemens op. Indien ik vlugger door het stapeltje heen ben dan verwacht, kan ik er nog de turf van Hugo aan toevoegen. "Les Misérables" verscheen in 1862. Maar een jaar is vlug voorbij en Bomans, Carmiggelt en Camus staan al onder de vlag van '13 te wachten..
Gezelschap van Dickens, Boon, Daisne, Hauptmann, ... Een mens kan zich een slechter jaar voorstellen. Lezen blijft een haven, ook als u niet de nummertjes heiligt. Met dank aan Wikipedia. Ik wens u een tijd van gisting.